ЕВАЛД ФЛИСАР
Говор за доделување на наградата „ПРОЗАРТ“

Дами и господа, драги колеги, драги членови на жирито!

Немам зборови да опишам колку сум благодарен што ја добивам престижната награда „ПРОЗАРТ“ за литература, не само затоа што ме става меѓу група автори достојни за највисоко почитување туку и, можеби уште повеќе, затоа што поголемиот дел од 80-тите години од мојот живот и работа ги поминав далеку не само од Македонија, туку и од она што е популарно познато како Балкан. Колку и да звучи чудно, ова е само моја втора посета на Македонија (или Северна Македонија, како што сум должен да ја нарекувам сега). Првата беше кога имав 17 години, заедно со една убава девојка што исто така имаше 17 години. Во текот на летото 1962 година патувавме по далматинскиот брег и низ планините на Црна Гора до Македонија, па сè до Охрид, каде што поминавме повеќе од две недели, пливајќи во близина на црквата „Свети Јован Канео“, повеќе заинтересирани еден за друг отколку за Македонија, што беше сосема нормално на наши години. По тоа само двапати возев низ Македонија, со автомобил, на пат кон Грција и назад дома. И тоа беше тоа, сè до денес. Мојата втора посета на овој прекрасен дел од светот ме потсетува на првата, и, ако се прашам што е поважно, младешката љубов или литературата, морам да признаам дека и двете се подеднакво важни.

Но, денес не сум овде да зборувам за тинејџерска љубов. Овде сум да зборувам за книги, или, со други зборови, за љубовта кон сè што тие можат да ни понудат. Сите знаеме што рекол Бертолт Брехт пред многу години: „Книгата е оружје – земете ја во свои раце.“ Не знам дали бил свесен дека, како оружје, книгата може да биде опасна и во рацете на некој што не знае како да се справи со неа. Голем дел од она што го наоѓаме во книгите, во многу книги, може сериозно да го оштети умот. Од друга страна, добро избраната и правилно прочитана книга може да свети во животот на една личност како сонце, загревајќи го духот и исполнувајќи го со радост и креативност. За разлика од вистинското оружје, сепак, книгите колку повеќе ги има, стануваат помалку ефикасни. Исто како зборовите: среде пустина, една реченица може да добие космичко значење – но тука, каде што сме погодени од бескрајна бура од зборови, повеќето од нив веднаш се претвораат во каллива вода што ги валка нашите души, а потоа се слева во заборав.

Веќе долго време знам, а и јавно сум го кажал тоа многупати, дека има премногу, премногу книги, и никој не знае што да прави со нив – ниту издавачите, ниту книжарниците, ниту купувачите, ниту читателите. Можеби е вистина дека секој во себе носи барем една книга, но тоа не му дава за право да ја напише, да ја објави и да се обиде да ја продаде. Плевелот, како што градинарите добро знаат, е неверојатно отпорен и брзо ги задушува благородните растенија – едноставно со тоа што ги лишува од светлината и просторот. Се разбира, пишувањето и објавувањето книга, без разлика колку е лоша, се едно од основните човекови права. Затоа, мора да се бориме против лошите книги со добри читатели – оние што се добро начитани, информирани, образовани и што инстинктивно знаат што е добро, а што е само подгреана каша. Се плашам дека секоја година има сè помалку и помалку такви читатели. И премалку се за да се активира природен процес на селекција што континуирано би го кастрел бујниот раст на зборливоста и би ја вратил плодната почва за зборови што се промислени, искрени и автентични.

Поетот Стефан Георг, водач на борбата против реализмот во германската литература, наводно некои од своите книги ги печател во тиражи од само сто примероци, во елитистички обид да се разликуваат од „масовната“ литература. Дали поради таа цел треба да ги намалиме тиражите? За жал, работата е многу покомплицирана. Бројот на продадени примероци не го дефинира квалитетот на книгата. Да се потсетиме на вечните бестселери: Библијата, бајките на Андерсен, Војна и мир и уште десетици други. Намерно ограничениот тираж не би додал, ниту одзел нешто од вредноста или важноста на книгата. Елитистичкото интелектуално позирање нема место во денешниот свет. Каде што има премногу од сè и секоја вредност е во прашање, можеби единствениот правилен пристап е да се предадеме само на она што нè возбудува, нè лути, ни се обраќа лично или на некој друг начин ни го „заробува“ вниманието. Едноставно да се нема доволно време за ништо друго. Освен тоа, намалувањето на тиражите веќе ефикасно се справува со бесниот и многу поедноставен пазар на книги. Во колку примероци е објавена поезијата? Дури и за добар роман, вообичаениот тираж во мојата земја, Словенија, ретко надминува 500 примероци.

Нема ништо лошо во тоа што авторот сака да биде читан. Издавачите исто така претпочитаат да објавуваат книги што наидуваат на добар прием и широко внимание, што значи повеќе пари за нив. Но, во голема мера е вина на самите издавачи што ова не се случува толку често како што беше вообичаено порано. Со подемот на интернетот и социјалните медиуми, како и намалувањето на времето и интересот што луѓето ги имаат за читање книги, тие се соочуваат со искушение на кое не можат да му одолеат: компензирање на загубата со проширување на своите програми за издателство. Ова не е само наш проблем – тоа е глобален: насекаде, тиражите се намалуваат, додека бројот на книги продолжува да расте. Каде што некогаш имавме еден роман, сега има четири. Каде што имавме два прирачници, сега имаме илјада. Книгите се множат како да се репродуцираат едни со други. Заглавени сме во маѓепсан круг: сè повеќе книги бркаат сè помалку читатели, кои, пак, избегнуваат сè повеќе книги.

Пред многу години, ме погоди едно вознемирувачко сознание – кое во последно време само се интензивираше – дека ние, уметниците на зборот, оние што го митологизираат секојдневието за да го издигнат на ниво каде што животот добива смисла, сè повеќе сме турнати во сенка. И покрај сè што кажав за неопходноста од приказната и митот во нашите животи, не можеме да негираме дека фактичката литература нè засенила. Всушност, тоа е оној вид што не мистифицира, туку објаснува, анализира, цитира и дава упатства. Дури и В. С. Најпол, еден од најдобрите автори на англиски јазик од индиско потекло, еднаш рече дека веќе не смета дека ќе има некое значење да пишува романи. Професорот од „Оксфорд“ Џорџ Штајнер целосно ја отфрли литературата, како да е срамна навика на непоправливи мастурбирачи. Се разбира, ова не се фатални изјави – на крајот на краиштата, смртта на романот е најавена уште пред триста години. А тој е сè уште жив. Но, мислам дека читателите претпочитаат да се свртат кон фактичката и поучна литература затоа што се надеваат дека во „тврдите“ факти ќе најдат чувство на сигурност, безбедно засолниште во денешниот флуиден пејзаж на вредности. Тие грешат. Чувството на безбедност сè уште најлесно се наоѓа во модерната верзија на митот: во романот, во драмата, во кратката приказна. Во приказната што се раѓа во нашата имагинација.

Дека во светот има премногу, апсолутно премногу книги и никој не знае што да прави со нив станува болно јасно кога се селите од помал стан во поголем. Како е можно поголемиот простор да има помалку место за книги отколку помалиот? Дали книгите се размножиле за време на преселбата? Кога лежат на подот, со откриени грбови – или, поточно, задници – испакнати, грубо, арогантно и наметливо напучени („Прочитај ме!“), одеднаш сфаќате дека има премногу книги. Не само во книжарниците и библиотеките туку и во вашиот дом! Како успеавте да акумулирате толку многу корици и страници во вашиот краток живот?

За време на преселбата во поголем стан или куќа, откривате книги во ваша сопственост што би ги натерале некои од вашите пријатели да се намуртат доколку ги забележат во вашата библиотека. Но, најмногу од сè, и вие си се муртите себеси додека земате одредени томови и немате поим зошто сте ги купиле (или сте ги прифатиле како подароци). Зјапајќи во теписи со книги, кои изгледаат како да ги донел ветерот од сите страни, ве обзема луда желба да нарачате камион, да повикате студентска служба, да ангажирате стотина студенти да ви помогнат да го товарите ова книжевно богатство и да го одвезете до Конгресниот плоштад во Љубљана и да го фрлите сето тоа во пламенот за чистење за време на отворањето на фестивалот „Денови на словенечката книга“!

Но, не. Меѓу овие книги, има и такви што би ги бранеле и со заби и нокти ако некој се обиде да ви ги земе. Не е важно што овие речиси десет илјади книги се, на некој начин, запис за вашето образование и одраз на „каде што кучето на вашиот интелект ја покажува својата шепа“ (оваа неподнослива метафора е од брилијантната книга на ирскиот писател Флан О’Брајан). Помислете на Стандардната енциклопедија Фанк и Вагналс, изданието од 1957 година што сте го купиле од втора рака на пазар на старо во Камден, Лондон, за кое сте платиле двојно повеќе за да го испратите со брод до Австралија (каде што сте имале намера да живеете), а потоа уште којзнае колку да го испратите назад во Лондон, а дваесет години подоцна во Љубљана – само за да го отворите можеби пет пати во вашиот живот (и секој пат да откриете дека содржи неточни, нецелосни или застарени информации).

Но, зарем тие 28 тома од бескорисна енциклопедија – која неколку пати преминала океани поради вашата лојалност – не содржат, покрај своите несовршени информации, исто така и дел од историјата на вашиот живот, духот на минатото што не можете да го повикате на друг начин освен преку книгите што некогаш сте ги купиле за да ги поседувате, да ги читате, да учите од нив, да ви помогнат. Кога сеќавањето ќе се залепи за една книга, не можете да се разделите од неа, без разлика колку е бескорисна. Затоа некои приватни библиотеки ќе останат неподносливо огромни. Но, тоа е во ред – се сеќавам на еден посетител што, откако ја виде мојата библиотека, се задави: „Дали ги прочитавте сите овие книги?“ Јас одговорив: „Ајде сега, не знаете ли дека сум писател? Јас ја читам само Библијата – другите книги се за декорација.“

Дами и господа, членови на жирито, драги љубители на книгата, наградата со која одлучивте да ја почестите мојата работа денес ќе стане еден од најважните украси во мојот дом. И во моето срце. Ви благодарам.